नौदलाच्या कराराचा मसुदा(१)

जुलै महिन्याचे दिवस होते. माझं नुकतंच लग्न झालं होतं. त्या काळात होम्स काही विवक्षित आणि राजकीय महत्त्वाच्या केसेसमधे अगदी गळ्यापर्यंत बुडाला होता. त्यातल्या एका केसमधे इंग्लंडचं राजकीय भवितव्यच नाही तर आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील काही मोलाच्या गोष्टींना मोठाच धोका निर्माण झाला होता. सुदैवाने या केसबद्दल बोलण्याची मुभा मला होम्सकडून मिळालेली आहे.
या सगळ्या प्रकरणाला सुरुवात झाली ती एके दिवशी सकाळी मला आलेल्या एका पत्राने. सकाळच्या डाकेने मला माझ्या एका जुन्या शाळामित्राचं पत्र आलं. पर्सी फेप्स त्याचं नाव. हा गडी अतिशय हुशार, खिलाडू आणि सगळ्यांशी मिळून मिसळून वागणारा होता. प्रसिद्ध राजकारणी आणि पुढारी लॉर्ड होल्डहर्स्ट हे त्याचे सख्खे मामा. पण त्याला मिळालेल्या अफाट यशाचं पूर्ण श्रेय त्यालाच जातं. मामाच्या लौकिकाला साजेशी कामगिरी त्याच्या मदतीशिवाय पर्सी करून दाखवत होता. वयाने असेल माझ्याएवढाच. पण चांगल्या दोन इयत्ता गाळून तो पुढे गेला. मिळवता येण्याजोगी सगळी बक्षीसं त्याने मिळवली.केंब्रिज कॉलेजची मानाची शिष्ज्यवृत्तीही त्याने पटकावली. तिथेही पठ्ठ्याने गुरुजनांच्या अपेक्षा पूर्ण करत दैदिप्यमान यश मिळवलंन. मग परराष्ट्रीय विभागात त्याला नोकरी मिळाली आणि तो सरसर वर चढला. एखाद्या परिकथेत शोभावी अशी त्याची ही कारकीर्द मला माहीत होती. पण शाळेनंतर आमचा पत्रव्यवहार मात्र कमी होत गेला आणि गेली काही वर्षं तर तो बंदच होता.
अशा पर्सीचं पत्र सकाळच्या डाकेनं टेबलावर येऊन पडलं आणि माझं मन काही क्षण त्या जुन्या रम्य दिवसांमधे भरारी मारून आलं. मोठ्या उत्सुकतेने मी ते पत्र फोडलं आणि वाचू लागलो
"ब्रायरब्री,
वोकिंग
प्रिय वॉटसन,
ओळखलंस का मला? मी 'बेडक्या' फेप्स.
तुला माहीतच असेल की माझ्या मामाच्या, लॉर्ड होल्डहर्स्टच्या दबदब्यामुळे परराष्ट्र खात्यात मी एका चांगल्या हुद्द्यावर नोकरी करतो. माझ्यावर सोपवण्यात आलेली प्रत्येक जबाबदारी आजवर मी मोठ्या सचोटीने आणि निष्ठेने अत्यंत यशस्वीपणे पार पाडत आलो आहे. पण काही दिवसांपूर्वी माझ्यावर असा काही दुर्दैवी प्रसंग ओढवला आहे की माझं सर्वस्व पणाला लागलं आहे. आणि अतिशय लाजिरवाण्या अशा बेअब्रूची तलवार माझ्या डोक्यावर टांगली गेली आहे....
या सगळ्या परिस्थितीबद्दल या पत्रात काहीही सांगणं मला शक्य नाही..जर तू माझ्या म्हणण्याला होकार दिलास तर मी तुला प्रत्यक्षच ते सगळं सांगेन.
गेले नऊ आठवडे मी मेंदूज्वराने आजारी होतो आणि अजूनही त्या थकव्यातून मी बाहेर आलेलो नाही. तू मि. शेरलॉक होम्सनाही तुझ्यासोबत घेऊन येऊ शकशील का? मला या प्रकरणात त्यांचं मत हवं आहे. पोलीसांनी मला आधीच सांगितलं आहे की यात अधिक काही करता येण्याजोगं नाही पण तरीही मला हे प्रकरण त्यांच्या कानावर घालायचं आहे. प्राप्त परिस्थितीत मला एकेक क्षण युगासारखा वाटतो आहे. तुम्ही दोघे शक्य तितक्या लौकर इकडे येऊ शकाल का? खरं तर मी याआधीच हे प्रकरण मि. होम्सना सांगायला हव होतं पण ही घटना घडली तेव्हापासून मी शुद्धीवर असा नव्हतोच. म्हणून या गोष्टीला इतका उशीर झाला आहे. नुकताच मी शुद्धीवर आलो आहे आणि माझी तब्येत इतकी क्षीण झाली आहे की हे पत्र स्वतः लिहिण्याची सुद्धा माझ्यात ताकद नाही. मी हे दुसऱ्याकडून लिहून घेत आहे.
सद्यपरिस्थितीत मला फक्त मि. होम्सचाच आधार वाटतो आहे त्यामुळे निर्णय घेण्याबाबत झालेल्या दिरंगाईबाबत मला क्षमा करून ते शक्य तितक्य लवकर इकडे येऊ शकतील का?.
वॉटसन, कसंही कर आणि त्यांना इकडे घेऊन ये.
येशील ना?
तुझा मित्र
फेप्स."

प्रकरणाचं गांभिर्य लक्षात घेऊन जराही वेळ न दवडता, बायकोचा निरोप घेऊन मी बेकर स्ट्रीटवर येऊन हजर झालो. पाहतो तर आमचे साहेब एका काचपात्रात काहीतरी उकळत बसले होते. अंगावर अजून रात्री झोपतानाचेच कपडे होते. काचपात्रातल्या पाण्याची वाफ थंड करून तिचं झालेलं पाणी एका परीक्षानळीत घेऊन त्यात लिटमस बुडवीत तो माझ्याशेजारी येऊन बसला, तोपर्यंत माझं सकाळचं वर्तमानपत्र वाचून संपलं होतं.
"अरेच्या! हा लिटमस लाल झाला की! याचा अर्थ खुनी सापडला" होम्स कोडं सोडवल्याच्या आनंदात दिसला.
"काय म्हणतोस वॉटसन? सकाळी सकाळी इकडे कुठे?" तुझ्या चेहऱ्याकडे बघून असं वाटतंय की तुज्झ्याकडे माझ्यासाठी काहीतरी आहे...
असं कर, तिथे माझं नवं तंबाखूचं पुडकं आहे. बघ कशी मस्त आहे ती... तोवर मी आलोच..."
असं मला सांगून त्याने शेजारचं पॅड पुढे ओढलं. पेन्सिलीने भराभरा तारांचे मसुदे खरडले आणि आमच्या पोऱ्याला त्या कशा पाठवायच्या याच्या सूचना देऊन मग तो जरा शांतपणे बसला. एक दीर्घ श्वास घेत तो मला म्हणाला
"बोला महाराज काय काम काढलंत?"
मी काही न बोलता ते पत्र त्याच्या. हातात दिलं."आज सकाळी आलंय...."
त्याने झरझर ते वाचून काढलं. "अरे पण यात तर काहीच तपशील दिला नाहीये... पण हे 'लिहिणारी' मुलगी वैचित्र्यपूर्ण दिसतेय"
"लिहिणारी मुलगी? अरे हे माझ्या मित्राने लिहिलेलं नसलं तरी अक्षर पुरुषी वळणाचं वाटतंय"
" हा हा... चूक. हे एका बाईचं अक्षर आहे आणि ती कोणी साधीसुधी स्त्री नसावी. फारच दुर्मिळ गुण आहेत तिच्या अंगात.... प्रकरण आकर्षक वाटतंय. या मघाचच्या शिक्षेपेक्षा कितीतरी जास्त रोचक!"
मी त्याच्याकडे बघून हसलो. अर्थातच ते अक्षर एका मुलीचं आहे हे मला पटलेलं नव्हतं.
"चल आपण प्रत्यक्षच पाहू या कोण हा तुझा मित्र आणि त्याची ती लेखनिका..." तो मिस्कीलपणे म्हणाला. काही मिनिटांत आम्ही वॉटरलू स्टेशनवर होतो. आम्हाला लगेच एक ट्रेन मिळाली. "त्तासाभरात आम्ही वोकिंगच्या फरच्या जंगलाजवळ उतरलो. स्टेशनपासून अगदी जवळच मोठ्या बागेनं वेढलेलं एक प्रचंड घर म्हणजेच ब्रायरब्री होतं. आत आल्यावर जवळ एक स्टेशन आहे याचा मागमूसही लागत नव्हता. आम्ही कोण हे आत कळवल्यावर एका अतिशय सुंदर सजवलेल्या दिवाणखान्यात आमच स्वागत करण्यात आलं. आम्हाला भेटायला आलेला माणूस उंच आणि मजबूत शरीरयष्टीचा होता. त्याचं वय चाळीशीच्या आसपास असावं पण तो वयाच्या मानाने बराच तरूण दिसत होता.त्याचे गाल तर इतके गुलाबी - गुबगुबीत होते की एखाद्या खोडकर शाळकरी मुलाचीच आठवण व्हावी. शेकहँड करून तो म्हणाला
"बरं झालं तुम्ही आलात ते. पर्सीने तुम्हाला भेटायचा अगदी ध्यास घेतलाय. साध्या साध्या गोष्टी मनाला लावून घ्यायची त्याला सवय आहे त्यामुळे आता तर काही बघायलाच नको. त्याच्या आईबाबांना त्याची अवस्था बघवत नाही त्यामुळे त्यांच्या वतीने मीच तुम्हाला त्याच्याकडे घेऊन जातो..."
"अं.. प्रकरण नक्की काय हे मला माहीत नाही पण तुम्ही फेप्स कुटुंबापैकी दिसत नाही..." -होम्स
क्षणभर आश्चर्याने त्याने डोळे विस्फारले आणि मग त्याने हसायला सुरुवात केली.
"आता कळलं. माझ्या गळ्यातला J.H. हा मोनोग्राम वाचलात तुम्ही.. मला वाटलं काय जादू केलीत कोण जाणे!
मी जोसेफ हॅरिसन. पर्सीच्या होणाऱ्या बायकोचा, ऍनीचा मोठा भाऊ. ती आत त्याच्याजवळ बसली आहे. पर्सी आजारी पडला तेव्हापासून गेले दोन महिने ऍनीच त्याची शुश्रुषा करतेय. आता या नात्याने तुम्ही मला फेप्स कुटुंबाचा एक घटक म्हणायला हरकत नाही " तो हसत हसत म्हणाला आणि त्याने आम्हाला पलिकडल्या खोलीत नेले. ही खोलीही अतिशय प्रशस्त होती. तिच्या अर्ध्या भागात एक पलंग ठेवला होता आणि उरलेल्या अर्ध्या भागात एक कोच ठेऊन बैठकीची व्यवस्था केली होती. तिथे दोन मोठ्या खिडक्या होत्या आणि बागेतली आरोग्यदायक हवा भरभरून आत येत होती. कोपऱ्याकोपऱ्यातून फुलदाण्यांमधून भरून ठेवलेल्या गुच्छांमुळे कसं प्रसन्न वाटत होतं. कोचावर एक अशक्त माणूस आरामात पहुडला होता. अरेच्या हा अर पर्सी! मी त्याला ओळखलंच नाही. आजाराने त्याचा चेहरा फिक्कट पांढरा पडला होता. त्याच्या शेजारीच एक सुंदर मुलगी बसली होती. आम्ही आत येताच ती उठून उभी राहिली..
"पर्सी मी आत जाते" ती म्हणाली पण पर्सीने तिचा हात धरून तिला थांबवले. ती सुंदर पण जराशी ठेंगणी होती. तिचे डोळे इटालियन मुलींसारखे सुंदर होते आणि तिचे केस खूप काळे आणि भरगच्च दाट होते. तिची कांती अतिशय तेजस्वी होती आणि त्या पार्श्वभूमीवर पर्सीच्या चेहऱ्याची गेलेली निस्तेज रया आणखी जाणवत होती. जोसेफ आम्हाला आत सोडून बाहेर गेला. आणि पर्सी मला म्हणाला
"हॅलो वॉटसन... अरे मिशीत किती वेगळा दिसतोस तू.. मी क्षणभर ओळखलंच नाही तुला. मीही सध्या ओळखू येण्याच्या पलिकडे गेलो आहे. असो... प्रवासात काही त्रास नाही ना झाला? आणि हो ही ऍनी. अरेच्या हेच का मि. शेरलॉक होम्स?"
होम्सने मान डोलावली.
"वा वा ! होम्स साहेब, तुम्ही आलात... मला फार बरं वाटलं. अरे पण तुम्ही उभे का? बसा ना.." आम्ही सगळे खाली बसलो. ऍनीलाही खाली बसावं लागलं. पर्सीने तिचा हात अगदी घट्ट धरून ठेवला होता.
"जास्त वेळ वाया न घालवता मी तुम्हाला सांगतो माझी कहाणी..." पर्सी होम्सकडे वळून म्हणाला
" माझं अगदी छान चाललं होतं. मी खूप सुखात होतो. माझ्या लग्नाचा दिवस अगदी जवळ येऊन ठेपला होता. तेंव्हाच दुर्दैवाचा असा एकच जबरदस्त फटका बसला की सगळं पार उध्वस्त झालं. . "

"मि होम्स, वॉटसनने तुम्हाला सांगितलंच असेल की मी परराष्ट्रीय खात्यात काम करतो. माझ्या मामाच्या, लॉर्ड होल्डहर्स्टच्या प्रभावामुळे मला खूप जबाबदारीच्या कामगिऱ्या पार पाडण्याची संधी मिळाली आणि अतिशय थोड्या वेळात नेत्रदीपक प्रगती करून मी अतिशय वरच्या, प्रतिष्ठेच्या आणि जबाबदारीच्या हुद्द्यावर जाऊन पोचलो. मामा परराष्ट्र मंत्री झाल्यावर त्याने अनेक अवघड कामगिऱ्या मोठ्या विश्वासाने माझ्यावर सोपवल्या आणि मी त्या सगळ्या यशस्वीपणे पार पाडल्या."

"सुमारे दहा आठवड्यांपूर्वी , तारीखच सांगायची झाली तर २३ मेच्या दिवशी मामाने मला त्याच्या खाजगी ऑफिसमधे बोलावून घेतलं. आणि एक अतिशय गुप्त आणि जोखमीच काम त्याने माझ्यावर सोपवलं.
करड्या रंगाची एक कागदांची सुरनळी मामाने माझ्या हातात दिली आणि तो म्हणाला
" इंग्लंड आणि इटलीमधे होणाऱ्या एका अत्यंत गुप्त कराराचा हा मसुदा आहे. दुर्दैवाने यातल्या काही गोष्टी अफवांच्या रूपाने याआधीच बाहेर पसरल्या आहेत. रशियन आणि फ्रेंच सरकारचे लोक हा मसुदा हस्तगत करण्यासाठी काहीही किंमत मोजायला तयार होतील. याची एक प्रत आपल्याकडे करून ठेवणं फार महत्त्वाचं आहे म्हणून केवळ, हा माझ्या कपाटातून काही वेळासाठी का होईना, बाहेर काढणं मला भाग आहे. तेंव्हा हा काळजीपूर्वक तुझ्या खोलीत घेऊन जा. तिथे लिहिण्याची सोय आहे ना? "
"हो आहे..."
"हा कागद तुझ्या खोलीत कुलूपबंद करून ठेव. मी तुझी आज रात्री उशीरा `ऒफिसमधे थांबण्याची व्यवस्था करतो. इतर लोक निघून गेल्यानंतर याची काळजीपूर्वक एक प्रत तयार कर. तुझं काम झालं की हा कागद नीट कुलूप लावून तुझ्याच खोलीत ठेव आणि सकाळी दोन्ही कागद माझ्या ताब्यात दे."
"मी तो कागद ताब्यात घेतला आणि ."
"एक मिनिट...." होम्सने मधेच त्याला थांबवले
"हे बोलणं चालू असताना तिथे आजूबाजूला आणखी कोणी होतं की तुम्ही दोघंच होतात?"
"आम्ही दोघंच होतो ."
" ती खोली किती मोठी होती?"
"बरीच मोठी होती.आमच्या दोन्हीकडे सुमारे तीस तीस फूट जागा होती"
"म्हणजे तुम्ही खोलीच्या मध्यभागी उभे होतात का?"
"हो"
"आणि किती मोठ्या आवाजात बोलत होतात?"
"अगदी हळू बोलत होतो.. मामाचा आवाज मुळातच खूप लहान आहे आणि मी फारसं बोललोच नाही..."
"ठीक आहे ठीक आहे. धन्यवाद....मग पुढे काय झालं ?"
"मामाने दिलेल्या सगळ्या सूचना मी तंतोतंत पाळल्या. माझ्या ऑफिसातील इतर लोक घरी जाईपर्यंत मी ते भेंडोळं कुलूपबंद करून ठेवलं. माझ्याबरोबरचा एक कारकून चार्ल्स गोरोट त्याचं नाव , त्याचं काहीतरी काम राहिलं होतं ते पूर्ण करत बसला होता. त्याचं काम उरकेपर्यंत मी जाऊन जेवून आलो. मी परत आलो तोपर्यंत तो घरी गेलेला होता. मला ते काम पूर्ण करायची घाई होती कारण जोसेफ, ऍनीचा भाऊ काही कामानिमित्त शहरात आला होता आणि तो रात्री अकराच्या ट्रेननं परत येणार होता. जर शक्य झालं असतं तर मलाही तीच ट्रेन पकडायची होती."
"मी जेव्हा ते भॆंडोळं उघडून कामाला सुरुवात केली तेव्हा माझ्या असं लक्षात आलं की मामाने आजिबात अतिशयोक्ती केलेली नव्हती. तो मजकूर खरोखरच अतिशय महत्त्वाचा आणि गोपनीय होता. तपशिलाच्या खोलात न शिरता असं म्हणता येईल की त्रिराष्ट्रीय करारातली इंग्लंडची भूमिका आणि फ्रान्सने इटलीच्या ताब्यातील भूमध्य समुद्राचा ताबा घेतला तर इंग्लंड कोणती पावलं उचलेल याबद्दल त्यात लिहिलेलं होतं. तो मजकूर पूर्णतः नौदलाच्या आखत्यारीत येत होता आणि त्यावर संबंधित अधिकाऱ्यांच्या सह्याही झालेल्या होत्या. हे सगळं पाहिल्यावर प्रसंगाचं गांभिर्य लक्षात घेऊन जराही वेळ वाया न घालवता मी त्याची एक प्रत करायला सुरुवात केली. "
"तो मजकूर फ्रेंच भाषेत लिहिलेला होता आणि बराच लांबलचक होता. त्यात सव्वीस उपप्रभाग होते. मी शक्य तितक्या लौकर ते पूर्ण करायच्या प्रयत्नात होतो पण नऊ वाजून गेल्यावर माझ्या असं लक्षात आलं की माझे फक्त नऊ भाग पूर्ण झाले होते. आता मी अकराच्या ट्रेनने घरी जाण्याचा विचार सोडून दिला. दिवसभर बरीच कामं केल्यामुळे मला खूप थकवा आला होता आणि मगाशीच जेवण झाल्यामुळे मला थोडीशी पेंगही येत होती. आता झोप घालवण्यासाठी कॉफी घ्यावी असं मी ठरवलं. आमच्या जिन्यापाशी एक कॉफीची पूड विकणाऱ्या माणसाच दुकान आहे. आमच्या ऑफिसमधलं कोणी जर उशीरापर्यंत काम करत असेल तर तो त्याच्या स्पिरिटच्या दिव्यावर छानशी कॉफी आनंदाने करून देतो. त्याला बोलावण्यासाठी म्हणून मी माझ्या टेबलाजवळची लहानशी घंटा वाजवली."
--अदिती