प्रायॉरी स्कूल (५)

दुसऱ्या दिवशी सकाळी अकरा वाजता आम्ही होल्डरनेस हॉलजवळच्या यू ऍव्हेन्यूपाशी पोचलो. एलिझाबेथच्या काळातल्या एका मोठ्या दारातून आम्ही सरसाहेबांच्या अभ्यासिकेत गेलो. तिथे जेम्स विल्डरची आणि आमची भेट झाली. काल रात्रीच्या प्रसंगाची सावली अजूनही त्याच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसत होती.
"तुम्ही सरसाहेबांना भेटायला आला आहात? पण त्यांना अजिबात बरं नाहीये. काल आम्हाला डॉक्टरांची तार मिळाली. त्यांनी हायडेगरांबद्दल कळवलं आहे. झाल्या घटनेचा ड्यूकसाहेबांना बराच धक्का बसला आहे. "
"मि. विल्डर, मला कुठल्याही परिस्थितीत ड्यूकसाहेबांना भेटायचंय."
"पण ते त्यांच्या खोलीत आहेत."
"मग मला त्यांच्या खोलीत जावं लागेल."
"ते झोपलेत."
"मी त्यांना तिथे जाऊन भेटेन.
"होम्सचा हट्टी आणि निग्रही चेहरा पाहून त्याच्याशी वाद घालण्यात काही अर्थ नाही हे विल्डरला कळून चुकलं .
"ठीक आहे मि. होम्स, मी त्यांना कळवतो."
साधारण एका तासानंतर लॉर्डसाहेबांची आणि आमची गाठ पडली. त्यांच्या चेहऱ्यावर साक्षात प्रेतकळा आली होती. खांदे उतरले होते. एका दिवसात ते कितीतरी वृद्ध झाल्यासारखे दिसत होते. त्यांनी किंचित झुकून आमचं स्वागत केलं आणि ते समोर स्थानापन्न झाले. त्यांची लालबुंद दाढी टेबलावर रुळत होती.
"बोला मि. होम्स.." ते म्हणाले.
पण होम्सचे डोळे त्यांच्या शेजारी उभ्या असलेल्या त्यांच्या सेक्रेटरीवर खिळले होते.
"मला वाटतं लॉर्डसाहेब, मि. विल्डर इथे नसतील तर मी जास्त मोकळेपणाने बोलू शकेन,"
विल्डरचा चेहरा आणखीनच फिकट दिसायला लागला. त्याने होम्सकडे एक जळजळीत कटाक्ष टाकला.
"जर लॉर्डसाहेबांची पण अशीच इच्छा असेल तर..."
"होय मि. विल्डर, तुम्ही जाऊ शकता.
आता बोला मि. होम्स काय म्हणणं आहे तुमचं?"
विल्डर बाहेर पडून ते दार लावून घेईपर्यंत होम्स शांतच राहिला.
"युअर ग्रेस, डॉ. हक्स्टेबल आम्हाला म्हणाले होते की तुम्ही एक बक्षीस जाहीर केलं आहे. ही गोष्ट खरी आहे ना?"
"अलबत्. ही गोष्ट खरी आहे"
"जो कोणी तुम्हाला तुमच्या मुलाचा ठावठिकाणा सांगेल त्याला तुम्ही पाच हजार पौंड बक्षीस देणार आहात?"
"हो"
"आणि त्याला पळवणाऱ्यांची नावं सांगणाऱ्याला आणखी एक हजार पौंड मिळतील?"
"हो खात्रीने."
"यात त्याला पळवणारे आणि त्याला सध्या जबरदस्तीने ताब्यात ठेवणारे हे दोघेही आले ना?"
"हो हो हो! मि. होम्स, जर तुम्ही तुमचं काम नीटपणे पूर्ण केलं असेल तर तुम्हाला सढळ हाताने गौरवलं जाईल."
होम्सने आपले तळहात एकमेकांवर घासले. त्याच्या वागण्यातून उघड होणारा द्रव्यलोभ पाहून मला धक्काच बसला. एरवी तो किती निरिच्छ होता हे मला माहीत होतं.
"युअर ग्रेस, तुमचं चेकबुक तिथे शेजारीच दिसतंय. तुम्ही जर त्यात एक सहा हजार पौंडांचा चेक लिहिलात तर मला फार आनंद होईल. आणि हो तो क्रॉस करा बरं का. 'द कॅपिटल ऍन्ड काऊन्टीज' बँकेच्या ऑक्सफर्ड स्ट्रीटवरच्या शाखेत माझं खातं आहे."
लॉर्डसाहेब त्यांच्या खुर्चीत एकदम ताठ बसले आणि त्यांनी होम्सकडे एक अतिशय थंड नजर टाकली.
"मि. होम्स, ही विनोद करायची वेळ आहे असं तुम्हाला वाटतंय का?"
"अजिबात नाही युअर ग्रेस. मी माझ्या आयुष्यात इतका गांभिर्याने कधीच वागलो नाही."
"मग या सगळ्याचा अर्थ काय आहे?"
"याचा अर्थ एवढाच की तुम्ही जाहीर केलेलं बक्षीस मी जिंकलं आहे. तुमचा मुलगा कुठे आहे हे मला माहीत आहे आणि सध्या त्याला डांबून ठेवणाऱ्यांपैकी काही लोकांना तरी मी निश्चितपणे ओळखतो."
लॉर्डसाहेबांच्या भुतासारख्या पांढऱ्या फटक चेहऱ्यामुळे त्यांची लालबुंद दाढी आणखी लाल वाटायला लागली होती.
"कुठे आहे तो?" क्षीण आवाजात ते पुटपुटले.
"त्याला तुमच्या घरापासून दोन मैलांवर फायटिंग कॉक सराईत ठेवलंय किंवा काल रात्रीपर्यंत तरी ठेवलं होतं असं म्हणायला हवं."
ते मट्कन त्यांच्या खुर्चीत बसले.
"हे सगळ्याच्या पाठीमागे कोण आहे?"
यावर होम्सने जे उत्तर दिलं त्याची मी कल्पनाही केली नव्हती. पुढे झुकून ड्यूकसाहेबांच्या खांद्याला हाताने हलकेच स्पर्श करत तो म्हणाला "या सगळ्याला तुम्ही जबाबदार आहात.. आणि आता मला माझा चेक हवा आहे."
ड्यूकसाहेब ताडकन उठून उभे राहिले असहायतेने त्यांच्या हाताच्या मुठी वळल्या होत्या. त्यांच्या चेहऱ्यावर त्या वेळी जे भाव होते ते मी कधीच विसरू शकणार नाही. नंतर अंगी मुरलेल्या दरबारी सभ्यपणाला साजेसा संयम दाखवत त्यांनी पुन्हा एकदा खुर्चीत बसकण मारली आणि दोन्ही हातांच्या ओंजळीत आपला चेहरा लपवला. बराच वेळ ते तसेच निःशब्द बसून होते. खालमानेनेच हताशपणे त्यांनी विचारलं "काय काय कळलंय तुम्हाला?"
"मी काल रात्री तुम्हाला दोघांना एकत्र पाहिलंय"
"तुमच्या मित्राला सोडून इतर कोणाकोणाला हे माहीत आहे?"
"मी कोणालाही काहीही सांगितलं नाहीये"
आपलं चेकबुक उघडून त्यांनी थरथरत्या हाताने एक चेक लिहायला पेन सरसावलं.
"सध्याची स्थिती माझ्या दृष्टीने कितीही भयंकर असली तरीही मी माझा शब्द पाळणार आहे. मी जेंव्हा ही घोषणा केली तेंव्हा परिस्थिती असं काही अनपेक्षित वळण घेईल असं मला मुळीच वाटलं नव्हतं. तुम्ही आणि तुमचा मित्र विश्वासार्ह आहात असं मी समजतो आहे."
"आपल्याला काय म्हणायचंय मला काही कळलं नाही."
"सरळ शब्दांत सांगायचं तर तुम्ही आणि तुमचे मित्र या दोघांनाच जर ही गोष्ट माहीत असेल तर ती तुमच्याकडून आणखी कोणाला कळता कामा नये. मला वाटतं बारा हजार पौंड या कामासाठी पुरेसे होतील. नाही का?"
"युअर ग्रेस, गोष्टी इतक्या सोप्या नाहीत. शिवाय त्या मास्तरांच्या खुनाचं काय?"
"पण जेम्सला यातलं काहीच माहीत नव्हतं. त्याने या कामासाठी नेमलेल्या त्या रासवटाचं काम आहे ते."
"युअर ग्रेस, मला वाटतं जेंव्हा एखाद्या माणसाला एखाद्या कामासाठी नेमण्यात येतं तेंव्हा ते काम पूर्ण करताना झालेल्या सर्व गोष्टींची जबाबदारी काम सांगणाऱ्याकडे असते."
"तात्त्विकदृष्ट्या तुम्ही म्हणताय ते अगदी बरोबर आहे. पण कायद्यापुढे हे ग्राह्य धरलं जात नाही. जो माणूस गुन्हा घडला तेंव्हा त्या जागी नव्हता आणि ज्याला अशा कृत्यांबद्दल तुमच्या-माझ्याइतकीच घृणा वाटते त्याला शिक्षा होता कामा नये. या प्रकाराबद्दल कळताक्षणी त्याने माझ्याकडे सगळं कबूल केलं. त्याला इतका धक्का बसला होता की तिथल्या तिथे त्याने त्या खुन्याबरोबरचे सगळे संबंध तोडून टाकले. मि. होम्स, त्याला वाचवा. तुम्ही त्याला वाचवायलाच हवं ... मी सांगतो म्हणून तरी त्याला वाचवा ...." त्यांचा संयमाचा बांध फुटला आणि असहायतेने त्यांनी खोलीत फेऱ्या मारायला सुरुवात केली. दुःखाने त्यांचा चेहरा कसातरीच दिसत होता. अखेरीस त्यांनी स्वतःला आवरलं आणि ते पुन्हा एकदा खुर्चीत बसले.
"या गोष्टी बाहेर फुटायच्या आधी तुम्ही माझ्याकडे आलात याबद्दल मी तुमचे आभार मानतो. आता आपल्याला हे तरी तपासून बघता येईल की या लाजिरवाण्या प्रकारामुळे होणारं नुकसान कमी कसं करता येईल."
"अगदी बरोबर बोललात. मला वाटतं आपल्यात कसलाही आडपडदा नसेल तर या गोष्टी हाताळणं सोपं जाईल. तुमच्यासाठी मी माझ्या हातात असेल ते ते करायला करायला वचनबद्ध आहे पण त्यासाठी मला यातल्या सगळ्या गोष्टी कळायला हव्यात. मला वाटतं तुम्ही मघाशी मि. जेम्स विल्डर यांच्याबद्दल बोलत होतात आणि त्याने खून केलेला नाही."
"नाही. खुनी पळून गेलाय."
होम्स हलकेच हसला.
"युअर ग्रेस, माझी कीर्ती अजून तुमच्या कानावर आलेली दिसत नाही नाहीतर तुम्हाला असं वाटलंच नसतं. माझ्या हातातून निसटून जाणं तितकंसं सोपं नाही. माझ्या सूचनेवरून काल रात्री अकरा वाजता चेस्टरफिल्डला मि. रुबेन हायेज यांना अटक करण्यात आली. आज सकाळी शाळेतून बाहेर पडण्यापूर्वी मला इथल्या पोलिसांकडून तशी तार मिळाली आहे."
ड्यूकसाहेब खुर्चीला टेकून बसले आणि आश्चर्याने होम्सच्या चेहऱ्याकडे पाहू लागले.
"तुमच्याकडे निश्चितच कसलीतरी दैवी शक्ती आहे. "ते उद्गारले. "रुबेन हायेजला अटक झाली तर एकूणात. जर या गोष्टीचा जेम्सला काही त्रास होणार नसेल तर ही मोठी आनंदाची गोष्ट आहे."
"तुमचा सेक्रेटरी?"
"नाही. माझा मुलगा"
आता आश्चर्यचकित होण्याची पाळी होम्सची होती.
"ही गोष्ट मला अगदी नवीन आहे युअर ग्रेस. जरा अधिक विस्ताराने सांगू शकाल का?"
"मी तुमच्यापासून काहीच लपवून ठेवणार नाही. हे सगळं तुम्हाला सांगत असताना मला कितीही जरी त्रास झाला तरी मी तुम्हाला संपूर्ण सत्य सांगणार आहे. जेम्सचा मूर्खपणा आणि त्याचा द्वेष यांच्यामुळे आज आमच्यावर ओढवलेल्या परिस्थितीमधे पूर्ण प्रामाणिकपणा दाखवणंच हिताचं ठरेल.
मी नुकताच तारुण्यात प्रवेश केला होता तेंव्हाची गोष्ट आहे. मी एका मुलीच्या प्रेमात पडलो. तरुण वयातलं आणि पहिलं प्रेम माणसाला कधीच विसरता येत नाही. मी तिला लग्नाची मागणीही घातली. पण जर आमचं लग्न झालं असतं तर मला इस्टेटीतला वाटा सोडून द्यावा लागला असता म्हणून तिने माझ्याशी लग्न करायला नकार दिला. आज जर ती जिवंत असती तर मी दुसऱ्या कोणाशीच कधी लग्न केलं नसतं. पण दुर्दैवाने ती वारली आणि जाताना या लहानग्याला माझ्याकडे सोडून गेली. तिच्या पश्चात मी जीव लावून त्याचं पालनपोषण केलं. त्याचं माझं नातं मी उघडपणे जगाला सांगू शकत नव्हतो पण मी त्याला काहीच कमी पडू दिलं नाही. त्याला उत्कृष्ट प्रतीचं शिक्षणही दिलं आणि तो तरुण झाल्यापासून सावलीसारखं सतत माझ्याबरोबर ठेवलं. पण त्याने मात्र या रहस्याचा वापर मला त्रास देण्यासाठी करायला सुरुवात केली. माझं आणि माझ्या बायकोचं न पटायलाही तोच कारणीभूत होता. माझ्या या औरस वारसाबद्दल त्याला सुरुवातीपासून तिरस्कार वाटे आणि तो त्याचा अगदी रागराग करायचा. तुम्ही विचाराल की त्याही परिस्थितीत मी त्याला माझ्या जवळच का ठेवलं. या प्रश्नाला माझं फक्त एवढंच उत्तर आहे की त्याच्यात मी त्याच्या आईला पाहत होतो आणि तिच्या आठवणींमुळे मी आजवर हे सगळं निमूटपणे सहन करत आलो आहे. त्याचं वागणं बोलणं थेट त्याच्या आईसारखं आहे आणि त्यामुळेच कितीही झालं तरी मी त्याला माझ्यापासून लांब पाठवू शकलो नाही. पण तो आर्थरला म्हणजे लॉर्ड सॉल्टिअरना काहीतरी इजा करेल अशी मला कायमच भिती वाटत राहिली. आर्थरच्या सुरक्षिततेसाठीच मी त्याला त्या शाळेत पाठवलं होतं. "
"हा हायेज माझ्याकडे नोकरीला होता तेंव्हा त्याची आणि जेम्सची ओळख झाली. तो माणूस बदमाश होता हे मला सुरुवातीपासूनच माहीत होतं पण काही अनाकलनीय मार्गाने जेम्सची आणि त्याची अगदी जवळची मैत्री झाली. हलक्या दर्जाच्या लोकांची संगत जेम्सला नेहमीच आवडते. लॉर्ड सॉल्टिअरना पळवायची योजना आखताना जेम्सने या हलकटाची मदत घेतली. हा प्रकार घडला त्याच्या आधल्या दिवशी मी आर्थरला एक पत्र लिहिलं होतं हे तुम्हाला आठवतच असेल. जेम्सने ते पत्र उघडलं आणि त्यात आर्थरला आपल्याला शाळेजवळ रॅग्ड शॉमधे भेटायला यायला सांगणारी एक चिठ्ठी घातली. त्याने ती चिठ्ठी डचेसबाईंच्या नावाने लिहिली होती आणि त्यामुळे आर्थर त्याच्या सांगण्याप्रमाणे वागला. त्या दिवशी संध्याकाळी जेम्स सायकलवरून जंगलात गेला. त्याने माझ्याजवळ जो कबुलीजबाब दिला तेच मी तुम्हाला सांगतोय. जंगलात त्याची आणि आर्थरची भेट झाली. त्याने आर्थरला सांगितलं की त्याच्या आईला त्याला भेटायचं आहे आणि तो जर मध्यरात्री त्याच ठिकाणी परत आला तर तिथे एक माणूस उभा असेल जो त्याला त्याच्या आईकडे घेऊन जाईल. बिचारा आर्थर त्याच्या जाळ्यात सापडला. तो जेंव्हा मध्यरात्री ठरल्या जागी आला तेंव्हा एक लहानसे शिंगरू घेऊन हायेज तिथे त्याची वाट पहात उभा होता. त्यावेळी त्यांचा एका माणसाने पाठलाग केला. हायेजने आपल्या काठीने त्याच्यावर वार केला आणि त्यात तो माणूस ठार झाला. अर्थात जेम्सला हे कालच कळलं. हायेजने आर्थरला त्याच्या घरी - फायटिंग कॉकमधे आणलं आणि वरच्या मजल्यावरच्या एका खोलीत कोंडून ठेवलं. हायेजबाई त्याची देखभाल करत होत्या. मिसेस हायेज स्वभावाने खूप चांगल्या आहेत पण त्यांच्या खुनशी नवऱ्यापुढे त्यांचं काही चालत नाही. "
"हे सगळं झालं तेंव्हा आपली पहिल्यांदा गाठ पडली. मला या घटनाक्रमाबद्दल तेंव्हा तुमच्याइतकीच माहिती होती. तुम्ही मला विचाराल की या सगळ्यामागे जेम्सचा उद्देश काय होता. त्याच्या मते तो माझा वारस व्हायला हवा होता पण त्याला त्याच्या अधिकारांपासून वंचित ठेवणाऱ्या सामाजिक प्रथांचा तो तिरस्कार करतो आणि आर्थरचा शक्य तितका द्वेष. हा द्वेष यामागे होताच पण आणखी एक निश्चित कारणही होतं. आर्थरला ओलीस ठेवून त्याला माझ्याकडून ही अन्यायी परिस्थिती बदलून घ्यायची होती. त्याला असं वाटत होतं की तसं करणं माझ्या हातात आहे. आर्थरच्या बदल्यात मी सगळी इस्टेट त्याच्या नावे करावी असं त्याचं म्हणणं होतं. त्याला हे पक्कं माहीत होतं की त्याच्याविरुद्ध मी पोलिसांची मदत कधीच घेऊ शकलो नसतो. त्याचा बेत काय होता हे मी तुम्हाला सांगतोय पण प्रत्यक्षात मात्र असं काही करायला त्याला संधीच मिळाली नाही. घटना इतक्या वेगाने घडत गेल्या की त्याला यातलं काहीच करता आलं नाही."
"तुम्हाला त्या हायडेगरांचा मृतदेह सापडला आणि त्याचे हे सगळे बेत उधळून लावले गेले. ती गोष्ट त्याला कळल्यावर त्याला मोठा धक्का बसला . काल तो माझ्याकडे आला. आम्ही माझ्या अभ्यासिकेत बसलो. डॉक्टरांनी आम्हाला तार पाठवली होती. जेम्सच्या चेहऱ्यावर दिसणारी भिती आणि त्याचं अस्थिर वागणं पाहून मला येत असलेला संशय पक्का झाला आणि मी त्याला सरळ सगळं खरं सांगून टाकायला सांगितलं. त्याने सगळा प्रकार माझ्यासमोर कबूल केला. आणि हायेजला पळून जाता यावं म्हणून तीन दिवसांची मुदत मागितली. त्याच्यापुढे मी जसा नेहमी नमतो तसाच याही वेळी नमलो. तो लगेच हायेजला सावध करायला आणि पळून जा असं सांगायला फायटिंग कॉकमधे गेला. दिवसाच्या प्रकाशात मी तिथे जाऊ शकलो नाही कारण त्यावरून बरंच वादळ उठलं असतं पण रात्र होताक्षणी मी माझ्या लाडक्या आर्थरला भेटायला तिकडे धाव घेतली. तो सुरक्षित होता पण त्याने जे काही पाहिलं होतं त्यामुळे त्याला जबर धक्का बसला होता. पण मी कबूल करून बसलो होतो त्याप्रमाणे त्याला आणखी तीन दिवस मिसेस हायेज यांच्या ताब्यात राहू देण्यावाचून माझ्याकडे दुसरा पर्याय नव्हता. खुन्याची माहिती दिल्याशिवाय पोलिसांना त्याचा ठावठिकाणा सांगणं अशक्य होतं आणि खुनी कोण हे कळताच जेम्सला धोका होणार होता. मि. होम्स जे झालं ते कसलीही लपवाछपवी न करता मी तुमच्यापुढे मांडलं आहे. तुम्हीही इतक्याच स्पष्टपणाने माझ्याशी बोलाल अशी आशा आहे.?"
"हो. मी बोलीन. "होम्स म्हणाला. "पहिली गोष्ट म्हणजे तुम्ही कायद्याच्या नजरेत स्वतःला फारच संकटात लोटलेलं आहे. तुम्ही एका गुन्ह्याची माहिती कायद्यापासून दडवून ठेवलीत आणि एका खुन्याला पळून जायला मदत केलीत. कारण हायेजला पळून जाण्यासाठी जेम्सने जे काही पैसे दिले असतील ते तुमच्याकडूनच घेतलेले आहेत."
ड्यूकसाहेबांनी मान डोलावली.
"ही गोष्ट निश्चितपणे फार गंभीर आहे. पण त्याहूनही भयंकर आहे ते धाकट्या मुलाच्या बाबतीतलं तुमचं वागणं. तुम्ही त्याला तीन दिवसांसाठी त्या भयंकर जागेत सोडून आलात?"
"मला देण्यात आलेल्या शब्दावर विश्वास ठेवून...."
"असल्या लोकांच्या शब्दांवर तुम्ही विश्वास ठेवता? उद्या सकाळी तुमच्या मुलाला तिथून हलवून आणखी कुठे नेलं जाणार नाही कशावरून? तुमच्या मोठ्या मुलाला वाचवण्याच्या नादात तुम्ही तुमच्या धाकट्या मुलाला अनावश्यक आणि विनाकारण मोठ्या संकटात लोटलं आहे"
लॉर्डसाहेबांना त्यांच्या घरी त्यांना असं तोंडावर काही ऐकून घेण्याची सवय नव्हती. संतापाने त्यांचा चेहरा लाल झाला होता. पण केवळ त्यांची सदसद्विवेकबुद्धी जागृत असल्यामुळेच ते शांत राहू शकले.
"मी तुम्हाला यातून बाहेर काढीन पण माझी एक अट आहे. तुमच्या नोकराला बोलवा. मी त्याला मला हव्या तशा आज्ञा देईन. तुम्ही त्यात हस्तक्षेप करायचा नाही"
एक शब्दही न बोलता त्यांनी त्यांच्या टेबलाजवळची विजेची घंटा वाजवली. दार उघडून एक नोकर आत आला.
"मला हे सांगायला अत्यंत आनंद होतो आहे की तुमचे धाकटे मालक सापडले आहेत. सरसाहेबांची अशी इच्छा आहे की आत्ता लगेच त्यांना आणायला एक गाडी पाठवली जावी. ते फायटिंग कॉक मधे आहेत."
तो माणूस आनंदाने तिथून बाहेर पडला. त्यानंतर होम्स म्हणाला," आता भविष्याच्या सुरक्षिततेची तजवीज केल्यानंतर आपण भूतकाळाला कसा पायबंद घालायचा याकडे लक्ष देऊ. मी काही कोणी पोलीस अधिकारी नाही. आणि जर या प्रकरणात योग्य तो न्याय होत असेल तर मला माहीत असलेलं सगळं पोलिसांना सांगायला मी बांधील नाही. राहिली गोष्ट रुबेन हायेजची. त्याला मी वाचवणार नाही. त्याने तोंड उघडायचं ठरवलं तर तो काय काय बोलेल हे मी सांगू शकत नाही पण मला वाटतं तुम्ही त्याला हे समजावून सांगू शकाल की गप्प राहणं हे त्याच्या हिताचंच आहे. पोलिसांना असंच वाटेल की तुमच्या मुलाला खंडणीसाठी पळवण्यात आलं होतं आणि जर त्यांचं तेवढ्याने समाधान होत असेल तर मी त्यांना खोलात शिरायला सांगणार नाही. एक मात्र निश्चित सांगेन की जितका जास्त वेळ मि.जेम्स विल्डर तुमच्या घरी राहतील तितकेच वाईट परिणाम तुम्हाला भोगायला लागतील."
"हो. मला माहितेय ते. मी बोललोय त्याच्याशी. तो इथून कायमचा निघून जाणार आहे. ऑस्ट्रेलियाला जायचं म्हणतोय तो."
"तसं असेल तर तुमचं आणि डचेसबाईंचं भांडण मिटवायला ही चांगली वेळ आहे. तुम्ही स्वतःच म्हणाला होतात ना की तुमच्या आणि डचेसबाईंच्या भांडणाचं कारण तोच होता म्हणून...."
"मी आज सकाळीच तिला पत्र लिहिलं आहे."
"तसं असेल तर आमची उत्तरेकडची खेप फुकट गेली नाही म्हणायची. मला आपल्याला अजून एक लहानशी गोष्ट विचारायची आहे, हायेजने त्याच्या घोड्यांना गायींचे खूर बसवले होते त्यामुळे आमची चांगलीच दिशाभूल झाली. ही कल्पना त्याला जेम्सने सुचवली असेल का?"
त्यांनी एक मिनिटभर विचार केला आणि मग ते आम्हाला एका खोलीत घेऊन गेले. तिथे एक वस्तुसंग्रहालय होतं. त्याच्या मध्यभागी असलेल्या काचेच्या कपाटासमोर ते थांबले.
"हे नाल होल्डरनेस हॉलच्या बागेत पुरून ठेवलेले सापडले. ते आहेत घोड्याचे नाल पण त्यांना गायीच्या खुरासारखा आकार देऊन शत्रूची दिशाभूल केली जात असे. हे साधारण मध्ययुगात होल्डरनेस हॉलमधे राहणाऱ्या सरदारांचे असावेत."
होम्सने त्या कपाटाचं दार उघडलं आणि आपलं बोट जरासं ओलं करून त्या नालावरून फिरवलं. त्या नालावर अलिकडेच चिखलाचा एक नवा थर साठला असावा. त्या चिखलाची एक रेघ त्याच्या बोटावर उमटली.
"धन्यवाद.! "तो म्हणाला आणि त्याने दार बंद केलं. "उत्तरेत मी पाहिलेली ही दुसरी नवलाची वस्तू."
"पहिली वस्तू कुठली?"
"हसत हसत त्याने आपल्या चेकची घडी घालून तो खिशात सुरक्षित ठेवला. नंतर त्याच्यावरून हलकेच हात फिरवत तो मिस्कीलपणे म्हणाला
" मी एक गरीब माणूस आहे."
--अदिती