तीन विद्यार्थी !!!(१)

१८९५ मधली गोष्ट आहे. होम्स एका प्रसिद्ध विश्वविद्यालयात काही चौकशीनिमित्त तळ ठोकून होता. गाड्याबरोबर नळ्याची यात्रा या न्यायाने मीही त्याच्याबरोबर तिथे होतो. विश्वविद्यालयाचा नामोल्लेख टाळून या अतिशय रंगतदार केसबद्दल लिहायचं मी ठरवलं आहे.
त्या विश्वविद्यालयाच्या परिसरात, ग्रंथालयाजवळच्या एका बैठ्या इमारतीत आमची राहण्याची सोय केली गेली होती.
एक दिवस संध्याकाळी तिथले लेक्चरर मि. हिल्टन सॉम्स आम्हाला भेटायला आले. चांगले उंचनिंच असलेले सॉम्स नेहमी उत्साहाने सळसळत असायचे. ते कधीच शांत बसायचे नाहीत. पण त्या दिवशी मात्र ते विलक्षण वैतागलेले दिसत होते. त्यांच्याकडे पाहून कळत होतं की काहीतरी गडबड झालेली होती.
आत आल्याआल्या होम्सकडे वळून त्यांनी बोलायला सुरुवात केली
" मि. होम्स तुमचा थोडासा वेळ घेऊ का? सेंट ल्यूक्स कॉलेजमधे एक घोटाळा झालाय. अशा वेळी तुम्ही इथे आहात ही खरोखर देवाचीच कृपा आहे. नाहीतर मी काय केलं असतं मला तर काही कळत नाही. "
"सध्या मला अजिबात वेळ नाही. मला विचाराल तर तुम्ही पोलिसांची मदत घ्या... " होम्स जरासा वैतागला होता.
"नाही नाही. पोलिसांना यामधे आणलं तर कॉलेजची बदनामी होईल. एकदा गोष्ट पोलिसांपर्यंत गेली की नंतर त्यावर आपलं नियंत्रण रहात नाही. आणि ही गोष्ट जर षट्कर्णी झाली तर परिणाम फार भयंकर होतील. मि. होम्स, अशा प्रकरणांमध्ये तुमची कीर्ती फार मोठी आहे तुम्हीच आता आम्हाला वाचवू शकता. आम्हाला वाचवा हो..."
बेकर स्ट्रीटवरच्या घरातल्या परिचित वातावरणापासून फार काळ लांब राहिल्यामुळे होम्स आधीच चिडचिडा झाला होता. त्याचं डकवबुक, त्याची रासायनिक प्रयोगशाळा, त्याचा सवयीचा झालेला अव्यवस्थितपणा यांच्याशिवाय तो भलताच अस्वस्थ झालेला दिसत होता. पण या सगळ्याची कल्पना नसल्यामुळे सॉम्सनी आपले घोडे पुढे दामटत त्यांची हकीगत सांगायला सुरुवात केलीसुद्धा.
"मि. होम्स आमच्या कॉलेजतर्फे दिल्या जाणाऱ्या एका अतिशय मानाच्या शिष्यवृत्तीसाठी घेतली जाणारी परीक्षा उद्यापासून सुरू होते आहे. मी या परीक्षेसाठी ग्रीक भाषेचा परीक्षक म्हणून काम पाहतो आहे. उद्याच्या परीक्षेत ग्रीक भाषेतला एक मोठा उतारा भाषांतरासाठी घालायचा आहे. हा उतारा पाठ्यपुस्तकाबाहेरील असला पाहिजे असा नियम आहे. हा उतारा कुठला आहे हे जर एखाद्या विद्यार्थ्याला आधीच कळलं तर त्याला फार मोठा फायदा होऊ शकतो म्हणूनच या प्रश्नपत्रिका आम्ही अगदी काळजीपूर्वक सांभाळतो."
"आज सुमारे तीन वाजता मुद्रणालयातून या प्रश्नपत्रिकांची मुद्रिते आणि छापलेले गठ्ठे माझ्या ऑफिसमधे येऊन पडले. त्यात छापलेला उतारा बारकाईने तपासणं गरजेचं होतं. म्हणून मी साडेचारपर्यंत ते तपासत बसलो होतो. पण अजून ते काम पूर्ण झालं नव्हतं. मला माझ्या एका मित्राकडे चहासाठी जायचं होतं म्हणून ते कागद टेबलावर तसेच ठेवून मी बाहेर पडलो. मला परत यायला साधारण एक तासभर लागला असेल. "
"तुम्हाला ठाऊकच आहे की कॉलेजच्या ऑफिस-खोल्यांना दोन दारं असतात. आतून हिरव्या रंगाचं, आणि बाहेरून मोठं आणि जड असं ओक लाकडाचं. मी जेंव्हा परत आलो तेंव्हा या बाहेरच्या दरवाज्याच्या अंगच्या कुलुपात एक किल्ली होती. ती पाहून मला खूपच आश्चर्य वाटलं. एक क्षणभर मला वाटलं मी जाताना किल्ली दरवाज्यालाच विसरून गेलो की काय. पण मी खिसा चाचपून पाहिला तर माझी किल्ली माझ्या खिशातच होती. माझ्या खोलीच्या कुलुपाची एकच दुसरी किल्ली आहे जी माझ्या नोकराकडे असते. बॅनिस्टर त्याचं नाव. तो गेली दहा वर्षं माझ्याकडे काम करतो आहे तो अतिशय विश्वासू आणि खात्रीलायक माणूस आहे. ती किल्ली नीट पाहिल्यावर माझ्या असं लक्षात आलं की ती किल्ली बॅनिस्टरचीच होती. तो मला चहा हवा आहे का असं विचारायला माझ्या खोलीत आला होता आणि बाहेर पडताना निष्काळजीपणाने तो ती किल्ली कुलुपात तशीच विसरला होता. मी बाहेर पडल्या पडल्या लगेचच तो तिथे आला असावा. त्याच्या या वागण्याचा एरवी इतका त्रास झाला नसता पण आज खूप विचित्र परिस्थितीत ही घटना घडली आहे आणि त्याचे परिणाम घातक होऊ शकतात."
"आत येऊन माझ्या टेबलाकडे नजर टाकताच माझ्या असं लक्षात आलं की माझी कागदपत्रं कोणीतरी हलवली होती. प्रश्नपत्रिकेचे तीन मोठे ताव मी एकत्र नीट रचून ठेवले होते. पण मी परत आलो तेंव्हा त्यातला एक जमिनीवर पडलेला होता. एक खिडकीजवळच्या लहान टेबलावर होता आणि फक्त एकच त्याच्या मूळ जागी होता.. "
आत्तापर्यंतच्या कथनात होम्सला पहिल्यांदाच रस वाटलेला दिसला
"पहिलं पान जमिनीवर, दुसरं खिडकीजवळ आणि तिसरं पान जागच्या जागी होतं ना?" होम्सने विचारलं.
"अगदी बरोब्बर! पण तुम्हाला कसं कळलं?"
"तुमची हकीगत रंगतदार आहे.. पुढे सांगा.."
"आधी मला वाटलं की बॅनिस्टरनेच प्रश्नपत्रिकांची हलवाहलवी केली आहे. मी लगेच त्याला विचारलं. पण त्याने साफ नकार दिला. त्याच्या चेहऱ्याकडे पाहून तो खोटं बोलत नसावा हे मला कळत होतं म्हणून मी त्याच्यावर विश्वास ठेवला. दुसरी शक्यता अशी होती की कुलुपाला किल्ली तशीच पाहून कोणीतरी चोरून प्रश्नपत्रिका बघण्यासाठी माझ्या ऑफिसात शिरलं होतं. मी बाहेर गेलो आहे हे त्या माणसाला माहीत असावं. शिष्यवृत्ती अतिशय प्रतिष्ठेची आहे आणि तिची रक्कमही बरीच जास्त आहे. या रकमेपायी एखाद्याला असं काही कृत्य करण्याचा मोह निश्चित पडू शकतो."
"बॅनिस्टरला झाल्या प्रकाराचा बराच धक्का बसला होता. प्रश्नपत्रिकेचे ताव हलवले गेले आहेत हे कळल्यावर तो एकदम बेशुद्ध पडला. मी त्याला थोडी ब्रॅंडी दिली आणि एका खुर्चीत बसवले. तो सावरेपर्यंत मी त्या खोलीची काळजीपूर्वक तपासणी केली. माझ्या असं लक्षात आलं की त्या पसरलेल्या कागदांशिवाय इतरही काही खुणा असं दर्शवत होत्या की खोलीत कोणीतरी आलं होतं. खिडकीजवळच्या टेबलावर एका पेन्सिलीला टोक केल्यावर पडलेल्या लाकडाच्या कपच्या होत्या. एक शिसाचा मोडका तुकडाही जवळच पडला होता. घाईघाईने तो उतारा उतरवून घेताना त्या घुसखोराच्या पेन्सिलीचे टोक मोडले होते आणि त्याला पुन्हा टोक करून घ्यावे लागले होते. "
"सुरेख!" होम्सची चिडचिड कुठच्या कुठे पळाली होती आणि या केसने त्याचे सगळे लक्ष वेधून घेतले होते. तो म्हणाला " दैव तुमच्या बाजूने आहे..."
"एवढंच नाही अजूनही काही खुणा होत्या. माझ्या लिहिण्याच्या टेबलाचा पृष्ठभाग अगदी स्वच्छ, गुळगुळीत आहे आणि लाल रंगाच्या उत्कृष्ट चामड्याने तो मढवलेला आहे. या पृष्ठभागावर मला एक तीन इंच लांब अशी फाटल्याची खूण दिसली. शिवाय त्या टेबलावर एक लहानसा मातीचा काळा डोंगर होता ज्यात लाकडाचा भुस्साही मधे मधे दिसत होता. माझी अशी खात्री आहे की या दोन्ही खुणा त्या घुसखोराच्याच होत्या. बाकी तिथे पावलांचे ठसे वगैरे आढळले नाहीत किंवा तो कोण होता हे कळू शकेल अशा खुणाही तिथे नव्हत्या. मला काय करावं काही सुचेनासं झालं होतं तेंव्हाच मला आठवलं की तुम्ही इथे जवळच आहात. म्हणून मी सरळ तुमच्याकडे आलो. प्लीज मला मदत करा. मला त्या घुसखोराला पकडलं पाहिजे किंवा पुन्हा प्रश्नपत्रिका तयार होईपर्यंत ही परीक्षा पुढे ढकलली पाहिजे. पण परीक्षा पुढे ढकलावी लागली तर त्यासाठी कारणे द्यावी लागतील आणि त्यातून मोठा घोटाळा होऊन बसेल. यात कॉलेज आणि विश्वविद्यालय दोन्हींची बदनामी होणार आहे. मला हे प्रकरण शक्यतोवर बाहेर न फोडता निस्तरायचं आहे"
"हम्म.. मला या प्रकरणात लक्ष घालायला आवडेल. पाहू या काय होतंय ते.
बरं मला एक सांगा, छापलेल्या प्रश्नपत्रिका आल्यावर कोणी तुमच्या खोलीत आलं होतं का?"
"हो. मि. दौलत रास आला होता. तो एक भारतीय विद्यार्थी आहे. तो त्याच मजल्यावर राहतो. उद्याच्या परीक्षेबाबत काही तपशील विचारायला तो आला होता."
"तो उद्याच्या परीक्षेला बसणार आहे?"
"हो"
"त्या वेळी प्रश्नपत्रिका तुमच्या टेबलावर पसरल्या पसरल्या होत्या?"
"मला आठवतंय त्याप्रमाणे त्या गुंडाळून ठेवल्या होत्या"
"पण त्या प्रश्नपत्रिका आहेत हे त्याला ओळखता आलं असेल का?"
"उम्म तशी शक्यता आहे"
"तुमच्या ऑफिसात इतर कोणीच आलं नव्हतं?"
"कोणीच नाही"
"छापलेल्या प्रश्नपत्रिका तुमच्या खोलीत असतील हे कोणाला माहीत होतं?"
"छापखानावाला सोडून कोणालाच नाही."
"म्हणजे बॅनिस्टरलाही माहीत नव्हतं?"
"हो. त्याला माहीत नव्हतं"
"आता कशी आहे त्याची तब्येत?"
"माहीत नाही. बिचारा बॅनिस्टर...तुम्हाला भेटायच्या घाईत मी त्याला खुर्चीवर तसाच सोडून आलो..."
"तुम्ही तुमचं दार उघडंच टाकून आलात?"
"हो पण त्या प्रश्नपत्रिका कुलूपबंद केल्या आहेत मी"
"अच्छा. म्हणजे एकुणात असं दिसतंय की जर तुमच्या टेबलावरील कागद म्हणजे छापलेल्या प्रश्नपत्रिका आहेत हे त्या भारतीय विद्यार्थ्याच्या लक्षात आलं नसेल, तर त्यांना हात लावणाऱ्या माणसाला या गोष्टीची काहीच पूर्वकल्पना नव्हती."
"हो असंच वाटतंय..."
"हम्म. चला आपण प्रत्यक्षच जाऊन पाहू या!" होम्स म्हणाला. " वॉटसन, ही केस तुझ्या पठडीतली नाही. इथे मानसिक किंवा शारीरिक गोष्टी दिसत नाहीत. पण तुला हवं तर तू येऊ शकतोस..."
"मि. सॉम्स, मी चला. मी तुमच्या सेवेला तत्पर आहे...."

--अदिती